Á skránni vóru tríggir fyrilestrar:

1. Árni Ellefsen, forstjóri í BankNordik, greiddi frá virkseminum hjá BankNordik og búskaparligu útlitunum.
2. Kári Mortensen, deildarleiðari á Umhvørvisstovuni, greiddi frá, hvussu vit kunna gagnnýta lívrunnið tilfar frá hav- og landbúnaði.
3. Fróði Mortensen, rakstrarleiðari á FNO (Føroysk Náttúruorka), greiddi til seinast frá um nýggja biogassverkið hjá Bakkafrost.

Árni Ellefsen - virksemið hjá BankNordik og búskaparlig útlit

Árni Ellefsen byrjaði sína framløgu við at greiða frá BankNordik, sum hevur bankavirksemið í Føroyum, Danmark og Grønlandi. Í Føroyum og í Grønlandi bæði privat- og vinnukundar, meðan í Danmark hevur bankin bert valt at hava privatkundar. Afturat bankavirkseminum hevur BankNordik tryggingarfelagið Trygd, húsameklarin Skyn og pensiónsfelagi NordikLív, sum alt er í Føroyum. Áleið helvtin av virkseminum er í Føroyum, ímeðan 42% er í Danmark og 8% í Grønlandi. Í Føroyum hevur BankNordik áleið 40% av marknaðinum, í Grønlandi áleið 20% og í Danmark minnið enn 1%. Bankin miðar ímóti at vaksa í Grønlandi og Danmark og at varðveita marknaðarpartin í Føroyum.

Grønlendski og føroyski marknaðurin líkjast nógv og eru tað serliga rentuinntøkur, sum bankin livir av her og minnið av tænastugjøldum. Í Danmark harafturímóti er tað helvt um helvt rentuinntøkur og tænastugjøld. Tað er væl kent millum føroyingar, at danskarar, sum oftast hava meira skuld enn føroyingar. Men sambært Árna so hava teir eisini væl meiri innistandandi í virðisbrøvum og øðrum, og teir hava eisini størri eftirlønar samansparingar. Hetta ger, at danskir kundar leggja meir vinning eftir seg enn føroyskir kundar - tí føroyingar velja ofta at gjalda húsini hjá sær út skjótast møguligt, og hava á tann hátt uppsparingina hjá sær standandi í sethúsunum.

Nakað sum var gjøgnumgangandi í frágreiðingini frá Árna var, at BankNordik er ein konservativur banki tá tað kemur til kreditmetingar av einkultkundum og serliga í teirra kunda samanseting.Tí hava tey eina varisliga samanseting av útlánum ið avmarkar tapsvandan – privat útlán eru 62%, vinnulig 32% og tað almenna 6%. Harumframt ganga tey høgt uppí at vinnuligi parturin er býttur sundur millum tær ymisku vinnugreinarnar, so um tað gongur galið í einari vinnugrein, so skal tað ikki hála bankan niður.

Búskaparligi vøksturin í Føroyum hevur verið sera stórur síðan 2009, hann hevur seinastu árini ligið á einum kinesiskum vakstrarstøðið við 6-7%, ímeðan lond, sum vit annars plaga at samanbera okkum við í vesturheiminum, hava ligið niðri á umleið 2%. Høga vakstrarstøðið er í stóran mun drivið fram av øktum útflutningi og helt Árni ikki,at vit skulu vænta líka stóran vøkstur framyvir, tí høgi útflutningurin av alilaksi og pelagiskum fiski sær út til at vera steðgaður. Hetta segði hann út frá nýggjastu tølunum, hvar í hann samanbar útflutningin av ali-, uppisjóvar- og botnfiski fyri fyrstu átta mánaðirnar í 2017 og 2018. Sambært teimum tølunum er útflutningurin av alifiski 440 mió. afturút, uppisjóvarfiskurin er 240 mió. afturút, meðan botnfiskurin hevur haft eina framgongd á 77 mió. kr. “Tað kann verða at botnfiskurin og økt ferðavinna fara at viga upp fyri afturgongdini í ali- og uppisjóvarfiskinum”, segði Árni, men hann væntaði tó at vit næstu árini fara at merkja eina støðuga niðurgongd í útflutninginum. Hann vísti víðari á: “at saman við øktum útreiðslum til íløgur eru vit við at uppbyggja eitt ella annað, eg skal ikki siga, at tað er ein kreppa ella nakað sovorðið, men at tað kann ávirka livistøðið hjá okkum í framtíðini, tað eri eg ikki í iva um”.

Í hesum sambandi helt Árni almennu íløgurnar í Føroyum vera alt ov høgar, og kann hetta gera, at privatar íløgur dýrka og tí vera útsettar. Hann segði at fíggjarpolitikkurin í Føroyum tykist at vera konjunkturviðgangandi og tí eisini konjunkturstýrandi. Tí áttu landsins politikarar heldur enn at føra ekspansivan politikk, steðga øllum almennum íløgum sum ikki eru sera neyðugar. Við hesum høvdu hondverkarar verið leysgivnir til at byggja sethús/íbúðir.  -Orsakað av nógva aktivitetinum  mangla hendur til at byggja privatar íbúðir – handverkarar eru ein fløskuhálsur.

Sethúsaprísirnir í Tórshavn eins og í øðrum norðurlendskum høvuðsstøðum eru hækkaðir nógv síðstu árini. Í Tórshavn er prísstøðið í dag áleið tað sama sum tað var í 2007, tað sama er galdandi í Eysturoynni, tó er prísurin á lægri støði har, og tað er eisini misjavnt, hvussu nógv prísirnir eru hækkaðir í ymisku bygdunum í Eysturoynni. Árni nevndi, at á Toftum og á Strondum eru prísirnir á sethúsum hækkaðir met nógv síðan byrjað varðuppá Eysturoyartunnilin. Í 2016 var miðal sethúsaprísurin 879.000 kr. í teimum báðum bygdunum og higartil í 2018 er meðalprísurin 1,7 mió.kr.

Árni kom eisini inn á rentustøðið, sum hevur verið sera lágt síðstu árini. Hvussu leingi støðið fer at liggja har, er ómøguligt at siga, tað kann vera í nøkur ár afturat, men í USA byrjar rentan spakuliga at fara uppeftir. Í BankNordik hava tey tí gjørt eitt átak fyri at fáa sínar kundar til at umhugsa, um tað er lønandi fyri tey, at umleggja lán til fasta rentu – serstakliga kundar, sum ikki tola, at rentan svingar við einum-, tveimum- ella fleiri prosentum.Tað sama er galdandi við oljuprísinum, sum sveiggjar sera nógv, har er møguleiki  hjá vinnuni at tryggja seg ímóti sveiggjum - hvussu tað skal gerast, kom Árni tó ikki inn á. Eisini tá tað kemur til gjaldoyra eiga fyritøkur at hugsa, um tað ber til at tryggja kursin á stórum framtíðar peningaflytingum.

Kári Mortensen og Fróði Mortensen - um ætlaða biogassverkið á Skarðshjalla

Eftir fyrilesturin hjá Árna, tosaðu Kári og Fróði Mortensen um, hvussu vit kunnu gagnnýta lívrunnið tilfar frá hav- og landbúnaði – og hvussu vit kunna fara betri við okkara umhvørvi við at byggja eitt biogassverk.Vit hava eina stóra vinnu í Føroyum, sum kann viðføra dálking og er ætlanin við einum biogassverki tí sera áhugaverd. Landbúnaðurin, alivinnan, fiskivinnan og aðrar vinnur hava nógv lívrunnið burturkast,  sum tað við einum biogassverki ber til at framleiða el, hita og avgassaði virðisøkt tøð burturúr.

Sum flestum kunnugt, fer Bakkafrost í 2019 at lata eitt biogassverk byggja á Skarðshjalla. Avtala er gjørd við Bigadan um at byggja verkið, Bigadan er eitt danskt felag, sum hevur 30 ára royndir við at byggja biogassverk. Hjá Bakkafrost vóna tey, at virkið kann standa liðugt í 2020. Fróði segði seg væntað, at Bigadan fer at brúka nógvar av sínum vanligu undirveitarum til virkið, men at teir helst eisini fara at brúka føroyskar undirveitarar til nakað av byggivirkseminum. Biogassverkið kemur at kosta 80-100 mió. kr. og fer at kunna framleiða hita til áleið 400 húsarhald og streym til 1900 húsarhald. Trý fólk koma at starvast fast á virkinum. Afturat hesum kemur so eisini arbeiði við flutningi og øðrum tænastum. Nærum alt tænastuvirksemið verður knýtt at Bakkafrost, so sum bókhald, løgfrøði og HR.

Økið, har biogassverkið kemur at liggja, er eitt ídnaðarøkið, beint við elnetið hjá SEV og við netið hjá Fjarhitafelagnum. Logistiskt liggur virkið tí sera væl, serstakliga tá koyrandi verður ígjøgnum Eysturoyar- og Sandoyartunnlarnar.

Framleiðslan hjá biogassverkinum fer at økja um grønu elorkuna hjá SEV við eini 5-6% og fer at kunna framleiða umleið 10 gigawatttímar til Fjarhitafelagið árliga. Afturat hesum, so fara alarar at sleppa undan at gjalda fyri at sleppa av við súrløgu, sum nú kostar nógv at sigla til Norra.

Kári legði dent á, at tað er serliga spennandi, at tað fer at bera til at framleiða avgassaði virðisøkt tøð, hetta tí, at tøðini hava so sera nógv fosfor í sær. Fosfor er eitt sera týðandi grundevni, sum hvørki plantur ella menniskju kunna liva uttan. Kári vísti á, at í pørtum av arvamassanum er nógv fosfor og í orkuskipanini í øllum organismum hevur fosfor ein týðandi leiklut fyri vøkstur. Føroyska jørðin er sera fosfor fátæk, tí er sera umráðandi við fosfor ríkum tøðum. Í dag keypa vit í Føroyum nógv dýr kunsttøð uttanlandað, tey sonevndu NPK kunsttøðini, sum hava nitrogen, fosfor og kalium í sær. Av hesum trimum grundevnum er fosfor nógv tað dýrasta, tí at tað er ov lítið til av fosfor í heiminum. Tá við keypa tøð og koyra tað á bøin, fara tøðini fyrst inn í planturnar, frá plantunum inn í djórini og frá djórunum inn í okkum. Tá ið djór og plantur so rotna, verður fosfor skola út á sjógv. Tað sama hendir, tá ið alifóður fellir niður á botn undir aliringunum. Tá verður ein rúgva av fosfor skola út á sjógv og vit fáa tað ikki aftur, tvs. at vit muga blíva við at keypa nýtt fosfor. Vit missa áleið 600 tons av fosfor um árið á hendan hátt.

Nýggir alihættir, t.d. aling á landi  og verandi smoltstøðir gera, at tað ber til at fáa fatur á skarni og fóðurrestum sum kann nýtast í hesari verkætlan til at varðveita fosfori í ringrásuni. Í Norra byggja teir eisini ein bát sum skal verða liðugur í 2021, og sum skal kunna pumpa skarn og fóðurrestir  uppaftur, sum detta á botn undir einum alibrúki. Enn er hetta tó ein sera dýrur teknikkur, men á hendan hátt ber til at samla skarn og fóður uppaftur og við tí at gangnýta  tey góðu grundevnini til víðari taðing á landi.

Um týdningin av biogassverkinum kann sigast, at bæði laksaaling og mjólkavinnan geva nógv lívrunnið tilfar og nógv tøðevnið við stórum virði, sum verða lítið gagnnýtt í dag. Tí er: “biogassverkið eitt gott dømi um, hvussu vit kunnu fáa virði burtur úr okkara burturkasti” sigur Regin Jacobsen, stjóri á Bakkafrost. Siri Stenberg, landsstýriskvinna í orku- og umhvørvismálumsigur eisini at: ”um vit skulu flyta Føroyar fram ímóti eini støðu, har vit bert brúka grøna orku, er umráðandi, at vit brúka fleiri ymiskar grønar orkukeldur, sum kunnu avloysa lívrunnu brennievnini. Og her kann biogass eisini spæla ein týðandi leiklut”. Sigert Patursson, formaður í Bóndafelagnum, fegnast eisini og sigur at: ”verkætlanin hjá Bakkafrost hevur fleiri fyrimunir við sær fyri føroyskan landbúnað. At hava atgongd til tøð av høgari góðsku er týdningarmikið fyri okkara framleiðslu av stráfóðri”.

Biogassverkætlanin hevur sum heild fingið eina sera góða móttøku. Sjálvandi eru tað nøkur, sum eru eitt sindur skeptisk, t.d. er tað onkur sum væntar, at tað verður ringt at sleppa av við so nógv tøð. Men Kári Mortensen helt, at fyrimunirnir vóru fleiri og valdi hann at seta fokus á teir. Hann segði, at við biogassverkinum:

- Koma vit at minka nógv um innflutningin av handilstøðum.
- Koma  tøðini at verða ókeypis í byrjanini, tó skal gjaldast fyri útkoyring.
- Fáa vit nakað sirkulert í gongd í sambandi við fosfor, sum er sera gott í umhvørvis samanhangi.
- Verða 20.000 tons av góðskaðum tøðum tøk til aðra nýtslu enn mjólkavinnu,  hetta skal síggjast sum ein møguleiki. Tó eru nakrar avbjóðingar, sum skulu loysast t.d. við goymslutangum, við at finna meiri av lendi at taða og at hava góða útgerð at taða við.
- Kann sjálvbjargni hjá okkum føroyingum gerast enn størri. Vit kunna framleiða meiri neytakjøt, vit kunna velta úr nýggjum og taða og harvið fáa betri fitilendi og fleiri lomb. Umframt at vit kunna gerast 100% sjálvbjargin við eplum og dyrka meiri grønmeti.
- Landbúnaðurin hevur  stórar møguleikar at víðka um sítt virksemi uppá ein burðardyggan hátt.
Í byrjanini er ætlanin bert at taka ímóti avfalli frá ali- og mjólkavinnuni, men um vit í Føroyum fóru at skilja avfallið betri, so hevði væl borið til at tikið ímóti húsarhaldsavfalli, avfalli frá hotellum, sjúkrahúsunum osv. Bæði Kári og Fróði vóru samdir um, at tá íð biogassverkið er komið, so er ein ørgrynna av møguleikum og tankum sum koma í gongd. Og møguliga fer tað í framtíðini at bera til at spara nakað av yvirkapasitetinum hjá virkinum, soleiðis at til ber at framleiða tøð til ymiskt annað eisini, so sum til húsarhaldið og møguliga til útflutnings.