Fyrilestrarhaldarar vóru: Elisabeth Holvik, leiðandi búskaparfrøðingur í SpareBank 1 í Noregi. Niels Winther, ráðgevi í Vinnuhúsinum og Jógvan Jespersen, stjóri í Felagnum Nótaskip.

Vit fara í næstum at leggja frágreiðingar frá teimum trimum fyrilestrunum út á facebook síðuna og heimasíðuna hjá Eysturoyar Vinnulívsfelag. Fyrsta frágreiðingin er frá fyrilestrinum hjá Elisabeth Holvik og kemur hon her.

Fyrilesturin hjá Elisabeth bar heiti: “Global uro, handelskonflikter og økende renter. Hvordan påvirker det små åpne økonomier?”. Elisabeth arbeiðir dagliga við at seta miðlar, búskap, rentu- og valutapolitikk í ein størri samanhang, soleiðis at til ber at skilja meir enn eitt brotpetti ísenn av tí sum hendir í heiminum.

Elisabeth greiddi frá um makrobúskap og hvat ið tað var sum skundaði undir kreppuna í 2008. Hon segði at tað snúði seg um stór rák sum globalisering, demografi og rentustøði.

Heimshandilin er sera nógv øktur síðan 2. veraldarbardaga, men nýggj tøl vísa at hann ikki veksur eins skjótt og hann hevur gjørt, og stórar broytingar henda í heiminum við t.d. Trump og Brexit. Síðan seinna heimsbardaga hava skipanir sum ST og Nato tryggja at smáir búskapir sum tann norski og føroyski hava haft støðufesti tá ið vit hava handla við onnur lond. Tað er sera umráðandi at hava slíkar skipanir og at hava máttmikil lond sum tryggja at lógir, viðtøkur og spælireglur verða hildnar. USA, sum er eitt liberalt demokrati, hevur haft sera stóra makt og hevur eisini tryggja støðufesti, men verður nú bjóða av av Kina.

Elisabeth legði stóran dent á at Kina er við at blíva sera stórt og at Evropa skal ansa sær yvir fyri Kina. Kina kom við í WTO í 2001 sum eitt u-land og verður tað enn rokna sum eitt u-land og fær tað tí sera góðar treytir samanborið við onnur lond. Hetta hevur gjørt at Kina ‘loyniliga’ hevur vaksið seg stórt – syrgt hevur verið fyri at fokus ikki hevur verið sett á stóra vøksturin í landinum og hava tey ímeðan ment seg strategiskt. Kina hevur ein “kommandostýrdan” búskap, so fyritøkur fáa bílig lán og strategiska hjálp til at ogna sær alheims marknaðir. Tey hava sín egna vakstrarfrymil og halda seg tí oftast ikki til tær reglur, sum eru galdandi í okkara parti av heiminum. Kina hevur gjørt eina langtíðarætlan sum nevnist “Made in China 2025” og er málið at verða mest nýskapandi landi í heiminum, at verða leiðandi ídnaðartjóð og at hava sterkasta herin.

Kina hevur serliga sett seg á havøkið, skipaflotan, havnir og undirstøðukervið á sjónum. Kina noyðir lond at læna pening frá teimum at byggja fyri, síðan senda teir kinesiskar entreprenørar og hava tí pant í tí sum teir byggja. Fleiri lond siga nú at vit hava verið alt ov góðtrúgvin, harímillum er týska vinnufelagið sum sigur: “Vit hava verið alt ov góðtrúgvin, vit muga seta nakrar strategiskar bremsur í, so Kina ikki sleppur at uppkeypa fyritøkur og at yvirtaka viðkvæma tøkni”. Vert er at leggja til merkis at Kina er ein strategiskur aktørur, sum leggur ætlanir langt fram í tíð, ímeðan vit í Vesturheiminum altíð bert hyggja fram til næsta val.

Handilsstríð er millum Kina og USA og ein av orsøkunum til tess er tøkni. Kina er sera máttmikið á tøkniliga økinum. Tá USA skuldi útbyggja 5G netið funnu tey útav at Kina situr á stórum pørtum av tøknini, tað sama ger seg galdandi á hernaðarøkinum, tí Vesturheimurin hevur flutt nærum alla sína framleiðslu av hernaðarútgerð til Kina. Elisabeth segði at tað kann vera vandamikið, um Kina fær ov nógv tøkniligt og hernaðarligt vald, tí í Kina hava tey fullkomið eftirlit við íbúgvunum og tey hava ikki reglur um persónsvernd og mannarættindi at halda seg til.

Demografi er eitt umfatandi evni sum hevur sera stóra ávirkan á heim okkara. Trupulleikin í dag er at vit í vesturheimin fáa sera fá børn, ímeðan Afrika og Asia, sum ikki eru demokratisk lond og hvar ið veðurlagsbroytingarnar hava størst ávirkan, hava ein eksplosivan fólkavøkstur. Hetta gevur eina fólkaflyting, sum vit bert hava sæð byrjanina av enn - tað verða fleiri og fleiri sum vilja flyta til Evropa, tí her hava vit støðufesti og demokrati. Vaksandi tilflytingin er nakað sum vit muga byrja at tosa um og at taka okkum av.

Tey kristnu londini hava verið tey sum hava haft størst vald, men næstu 30 árini kemur hetta at broytast, tí í vesturheiminum fáa vit so fá børn, og tí verða tað serliga tey muslimsku londini sum fara at vaksa. Av hesi orsøk er átrúnaður blivin ein týðandi politiskur faktorur í fleiri londum, serliga í USA, har Trump strategisk stuðlar ymiskum átrúnaðarligum bólkum og m.a. hevur nokta muslimum innferðarloyvi, tí tey fáa so nógv børn.

Síðan 1980’ini er rentan lækkað sera nógv, tað hevur viðført broytingar í sambandi við lántøku, ílegging og handilsskap og í nógv ár skapti tað ein positivan vøkstur. Men hesin vøksturin er steðgaður og ger tað at heimsbúskapurin ikki er so støðugur sum hann hevur verið. Nógv lond hava eina risastóra ríkisskuld, harímillum USA, Kina, Japan og stórir partar av Evropa. Men hvussu skulu lond sleppa av við sína skuld tá ið vøksturin steðgar?

Sambært Elisabeth ber til at gjalda niður av skuldini við at leggja hægri skattir á íbúgvarnar. Tað ber eisini til at fáa eftirgivið skuldina, tá vera tað so skattgjaldarar í øðrum londum sum muga gjalda. T.d. so spurdi Grikkaland um tey kundu sleppa undan at afturgjalda skuldina til Noreg, men Noreg segði nei, tí tey skulu jú hava nokk av peningi til teirra pensionistar. Tað næsta á listanum er at skapa eina høga inflasjón, tað hevur ofta verið gjørt, men av tí at vøksturin er so lágur, so ber tað ikki til. Tað ber til at seta rentina niður, tað kann vera gott fyri statin, tí so skulu skattainntøkurnar ikki brúkast uppá at gjalda retur - men tað hevur við sær at tað ikki loysir seg at spara upp. Og so ber eisini til at pressa bankar og eftirlønargrunnar til at gera íløgur í ríkisskuld tí at tað er trygt, tað er fínt tí so fáa tey eina lægri rentu, men tað hevur við sær at tað óbeinleiðis verður tikið frá eftirlønargrunnunum.

Elisabeth segði at tað er sera umráðandi fyri vinnuna at hon hevur: “tryggar karmar, og at bæði skattapolitikkur og fíggjarætlanir eru langtíðarplanløgd”, hetta fyri at vinnan skal tora at gera íløgur. Hetta sást sera væl í USA tá Trump kom til valdið, tí hann hevði lova ein skattareform, sum skuldi seta vinnufelagsskattin niður, soleiðis at tað skuldi loysa seg betur at hava framleiðslu fyritøkur í USA, og gav tað bjartskygni í landinum. Produktiviteturin í einum búskapi hevur sera stóran týdning fyri vælferðarstøði. Tí er umráðandi við produktivum fyritøkum, sum klára at gagnnýta sítt tilfeingi.

Elisabeth segði at búskapurin í Noregi leingi hevur haft tað gott orsakað av hækkandi oljuprísum og øktum virksemið. Men í Noregi vita tey at hetta ikki er varandi, tí oljuframleiðslan og oljuvirksemið er á toppinum sum er. Um hugt verður eftir Norska handilsjavnanum uttan olju, so hevur hallið verið 250 til 300 mia. um árið síðan ár 2000, tá eru 100 mia. í útflutningi av fiski taldar við. Tí er umráðandi at finna onnur bein at standa á í Noregi og at hugsa um kappingarføri eins og í øllum øðrum londum. “Hetta er eisini ein ávaring til tykkum føroyingar”, segði Elisabeth, “nú tá fiskiskapurin og laksaalingin gongur so væl. Tað er umráðandi at vera varigur við at tað ikki er sikkurt at góðu tíðirnar varða í allar ævir”.

Lønarlagið í Noregi er sera høgt og inflasjónin hevur síðan aldarskiftið ligið á 2,5%, og ger tað at kappingarføri viknar í mun til onnur lond sum hava lægri inflasjón. Produktiviteturin er lækkaður nógv síðan 2005 í øllum OECD londunum sambært Elisabeth, í Noregi hevur produktivitetsvøksturin vanliga ligið á 2%, men nú er hann undir 1%. Tað merkir at Noreg gerst ikki ríkari, tey arbeiða ikki smartari, virksemið veksur ikki eins skjótt og tað gjørdi. Størsti trupulleikin, sæð við eygunum hjá einum norskum banka er, at í góðu tíðunum við høgum lønarvøkstri so eru tað húsarhaldini sum hava økt um skuldina. Tey hava tikið lán til at keypa fín hús, smáttur, eina til tríggjar ferðir suðureftir um árið og so kanska ein Tesla eisini.

Almenni geirin í Noregi er blivin sera stórur, orsakað av høgum lønarvøkstri og sera gávumildum eftirlønarskipanum og tryggingum. Blívur tú sjúkur fært tú 100% í dagpeningi og tað er rímiliga lætt at fáa avlamistrygging eisini, í øllum førum til fyri stuttum. Um nøkur fá ár kemur eldrabylgjan, útreiðslurnar til røkt og eftirlønir fara tá at hækka, meðan tað sum kann takast inn frá oljugrunnunum lækkar og munurin má tí fíggjast við at økja skattin. Um skatturin ikki økist, so fáa vit lægri vælferð, lægri eftirløn og møguliga brúkaragjøld um vit gerast sjúk ella hava tørv á hjálp. Har segði Elisabeth at vit føroyingar eru betri fyri, tí meðan norskar kvinnur einans føða 1,5 børn í meðal, so er talið 2,5 børn í meðal pr. kvinnu í Føroyum.

Eldrabylgjan, talið av eldri í prosentum av arbeiðstakarum økist nógv framyvir, og ger at tað er neyðugt at fáa fleiri yngri arbeiðstakarar inn at gjalda fyri tey sum skulu frá við eftirløn. Av tí at tey fáa so fá børn í Noregi, var ætlanin at bjarga vælferðarsamfelagnum við at fáa fleiri tilflytarar til landi. Men tað hevur ikki heilt gingið sum ætla, tí tað koma so nógv flóttafólk frá triðja heiminum, sum ikki duga málið og bert fá av teimum byrja at arbeiða. Hetta er ein stórur trupulleiki í norðurevropeisku londunum, sum hava so góðar vælferðar- og trygdarskipanir.

Elisabeth vísti á at Noreg er ikki eins freistandi at gera íløgur í sum tað hevur verið. Hetta tí at tey hava høgar lønir, høgt kostnaðarstøðið og eina skattaskipan sum áleggur eyka skatt á fyritøkur sum hava góð úrslit at vísa á. Ognarskattur verður lagdur á ídnaðarfyritøkur og ger tað at fleiri norskar fyritøkur blíva seldar av landinum.

Til seinast segði Elisabeth at hon heldur tað vera umráðandi at arbeiða við produktivitetsvøkstri og kappingarføri í góðum tíðum. Tað er umráðandi ikki at veita ov nógvar vælferðartænastur og at halda aftur við at byggja almenna geiran meira út. Bygnaðarbroytingar muga til fyri at skapa vøkstur og skuldin má lækkast fyri at fáa ein sterkan búskap. Tað er sera umráðandi at skipa soleiðis fyri at tað skal loysa seg at arbeiða. Vinnulívið skal hava góðar treytir at arbeiða undir og tað er umráðandi ikki at leggja skattir og avgjøld á vinnuna, sjálvt um tað er sera freistandi nú tað eru góðar tíðir – hugsa heldur at eitt sterkari vinnulív gevur støðugari arbeiðsmøguleikar og betri vælferð frameftir. Tað er burðardygt at hava eitt sterkt vinnulív!

Umráðandi er at hava eitt tætt samstarv millum skúla og vinnulív – byrja tíðliga, legg merki til dugnaligar næmingar longu í barnaskúlanum og fá tey við, lat tey fáa áhuga fyri vinnulívinum, lat tey sleppa til arbeiðis. Soleiðis var tað í Víkingatíðini, børn arbeiddu, vit muga ikki vera bangin fyri at fáa børnini við, tí um tey eru við so fáa tey kensluna av ognarrætti til samfelagið sum vit liva í.

Vit muga eisini hugsa strategiskt og langt fram í tíðina og vita at tað koma at henda stórar alheims broytingar, aktørarnir sum koma kunna vera vinarligir, men tað kann eisini vera at teir ikki vera tað – tí er umráðandi at vit sum lond sjálvi eru sterk.