Á skránni vóru tveir fyrilestrar, Joen Magnus Rasmussen, stjóri á Tavuni, greiddi frá virkseminum hjá fyritøkuni – um nútíð og framtíð, dagligar avbjóðingar og hvat ið gjørt verður fyri áhaldandi at menna fyritøkuna. Aslaug Gisladóttir, varastjóri og umhvørvisleiðari á IRF greiddi í seinna fyrilestrinum frá virkseminum hjá IRF, við denti á tænastum til vinnuna og um tað t.d. eru serlig umhvørvisviðurskifti, sum vinnan eigur at hugsa um í sambandi við burturkast.

Virksemið hjá Tavuni - nú og framyvir

Joen Magnus Rasmussen byrjaði sína framløgu við at sitera nøkur orð úr Orðatøkunum í Bíbliuni, sum lýstu hvussu umráðandi tað er at velja røttu løtuna - og segði hann, at hetta eisini er galdandi tá tað kemur til vinnuligt virksemi.

Jóan Magnus, stjóri, greiðir frá um Tavuna. Mynd: Erla W. Johannesen

Sum flestum kunnugt so var kreppa í Føroyum í nítiárunum, tí í 1992 fóru øll fiskavirkið í landinum á húsagang, og skapti hetta eitt øgiligt mótloysi runt landið - eisini í Leirvík tí har var nærum einki arbeiði. Hendan kreppan og mótloysi hoyra til forsøguna hjá Tavuni, tí drívmegin til at stovna Tavuna í 1994 var at fáa arbeiði aftur til bygdina.

Dentur hevur frá byrjan verið lagdur á ikki at arbeiða somu fiskasløg sum onnur fiskavirkið arbeiða, og var hetta orsøkin til at Tavan valdi at arbeiða gulllaks og gera gulllaksafars. Gulllaksur verður veiddur frá apríl til august og bleiv tí bert arbeitt í summarhálvuni í byrjanini - men í 1999 byrjaði Tavan eisini at framleiða upsa og viðførdi tað arbeiði alt árið.

Tavan framleiðir í dag áleið 10.000 tons av gulllaksi, og er einasta virkið sum hevur hesa framleiðslu í Føroyum. Afturat gulllaksafarsi og upsaflaki, so arbeiðir Tavan eisini smærri nøgdir av øðrum ídnaðarvørum, m.a. rogn, brisling, sild, makrel og hýsu.

Tavan hevur í fleiri ár útvega rogn til Kalles kaviar og Joen Magnus segði at hann helt at meiri átti at verið gjørt fyri at fingið meiri rogn til lands, og at hetta møguliga skuldi verið gjørt við lóg. Men tað er lættari sagt enn gjørt, tí maskinurnar sum eru umborð á skipunum kroysta rognasekkirnar, soleiðis at rognini ikki kunna brúkast – og tað verður ringt at fáa menn at fara aftur til at kryvja við hond sum annars kundi verið loysnin móti kroystum rognasekkum.

Tavan framleiðir, sum longu nevnt, eisini brisling og sild. Brislingurin verður kryddaður í tunnur til matvøruframleiðaran Abba Seafood í Svøríki og frystur í blokk til King Oscar í Noregi. Sviar eta nógva sild og hava fingið eyguni upp fyri góðu góðskuni sum sildin frá Tavuni hevur, tí samstarvar Tavan við Kladesholmen Seafood í Svøríki, sum m.a. framleiðir sild í krukkur við ymiskum kryddaríum. Sildaframleiðslan er økt síðstu árini, frá áleið 200 tonsum í 2017 til at Tavan í ár hevur keypt eina royndarkvotu á 1000 tons.

Í 2019 hevur Tavan fingið eina royndarkvotu á 300 tons eftir makreli, sum teir ætla at “single-frysta”. Hendan framleiðslan var ikki byrja, tá vit vitjaðu Tavuna, av tí at makrelurin hevði verið ov bleytur, men Joen Magnus væntaði at góðskan fór at batna skjótt soleiðis at framleiðslan kundi byrja. Hýsu framleiðsla er eisini nakað, sum Tavan hevur roynt, men tað er trupult at fáa vinning burturúr, av tí at prísurin av hýsu er sera svingandi. Eisini er tað ein trupulleiki at MSC góðkenningin sum tryggjar at fiskavørur koma frá burðardyggum fiskastovnum manglar fyri hýsu. Eftirspurningurin eftir hýsu er harafturímóti sera stórur.

Til seinast segði Joen Magnus, at gongdin á Tavuni hevur verið góð, teir hava haft yvirskot hvørt ár síðan virkið byrjaði – yvirskotið hevur ikki altíð verið líka stórt, men tað hevur verið har øll árini. Í fjør keypti eitt norskt felag 20% av partapeninginum í Tavuni – felagið sum í nógv ár hevur verið góður kundi hjá Tavuni, hevur leingi viljað sloppið at keypt seg inn í felagið – eisini fyri at fáa forkeypsrætt uppá framleiðsluna hjá Tavuni. Joen Magnus metti at nýggju eigaraviðurskiftini kunnu vera við til at tryggja marknaðarviðurskiftini hjá felagnum, av tí at norska felagið er ein fastur keypari, og hevur hetta eisini gjørt, at Tavan er farin at virka fleiri fiskasløg.

Nakrir av áhoyrarunum. Mynd: Erla W. Johannesen

IRF - Føroyar og grøna leiðin

Aslaug Gisladóttir, tók í sínum fyrilestri støði í yvirskriftini “IRF – Føroyar og grøna leiðin”. IRF er Føroya størsta renovatións- og endurnýtslufelag, og allar kommunur í Føroyum, uttan Tórshavnar kommuna, eiga felagið. 30.000 íbúgvar búgva í økinum har IRF samlar rusk inn og 80 fólk starvast í felagnum.

IRF leggur í strategiini hjá teimum dent á burðardygd, bæði umhvørvisliga og búskaparliga og er visiónin hjá teimum at fáa alt tað føroyska samfelagið við uppá at gera Føroyar grønar. Missiónin, tað sum IRF arbeiðir við til dagligt er, at halda Føroyar reinar við at handfara alt burturkast, sum annars kundi dálkað.

Aslaug Gisladóttir. Mynd: Erla W. Johannesen

IRF móttók 40.534 tons av burturkasti í 2018 og arbeitt verður fyri at endurnýta so nógv av tí sum møguligt – til hetta stuðlar og ynskir IRF at breiða út hugsjónina um ringbúskap í Føroyum. Ringbúskapur er ein háttur at nýhugsa nýtslu og framleiðslu á ein umhvørvisligan og handilsliga burðardyggan hátt. Hugsanin byggir á náttúrunnar ringrás, har einki fer burtur, men heldur verður endurnýtt í nýggjum samanhangi. Hugsjónin um ringbúskap er eitt mótrák móti ráðandi “nýt og koyr burtur” mentalitetin, og leggur dent á endurnýtslu og at leingja tíðina, okkara tilfeingið er í nýtslu, so vit fáa gagn av tí sum longst.

Á leið 30% av burturkastinum sum IRF samlar inn verður endurnýtt, og arbeitt verður fyri at finna útav hvussu enn meiri burturkast kann endurnýtast. Høvuðsbólkarnir av burturkasti eru:

• Jarn og metal
• Oljudálkað vatn
• Spillolja
• Pappír og papp
• Plastikk
• Elektronikkur og CFC

Tað eru ymiskar avbjóðingar sum gera at tað er lættari sagt enn gjørt at endurnýta meir enn gjørt verður nú - harímillum nevndi Aslaug høgar flutnings- og viðgerðarkostnaðir til burturkast sum má av landinum fyri at blíva endurnýtt.

Ein onnur avbjóðing er at fáa fleiri íbúgvar og fyritøkur at skilja burturkastið til endurnýtslu, og at skilja hvussu ið tað skal skiljast. “Vit kunnu skilja nokkso nógv í dag, men tað krevur nógva útgerð, nógv íløt, flutning o.s.v. Um vit í framtíðini ordiliga skulu vera við, so má ein miðsavnan til við fáum men ordiliga góðum skrelliplássum, líknandi tí á Sandvíkarhjalla”, segði Aslaug.

IRF ger nógv fyri at vegleiða vinnuni ið hvussu hon kann spara pening og samstundis verja umhvørvi. Hetta verður gjørt við at vegleiða hvussu burturkastið kann skiljast betur og hvør útgerð skal brúkast til ymisku sløgini av burturkastið - bingjur, posar o.a. Meiri kann lesast um hetta á heimasíðuni hjá IRF. Ein bíleggingarapp er eisini ávegis har tað fer at bera til at bíleggja tøming av bingjum, og ein kundaportalur har ið tað fer at bera til at síggja hvussu nógv tons ið fyritøkurnar hava sent til endurnýtslu í teimum ymisku bólkunum.

IRF og Articon samstarva um eitt felags átak at økja um skiljing og endurnýtslu av burturkasti í byggivinnuni – hetta fyri at endurnýta sum mest og tálma óneyðugari nýtslu av tilfari. Fleiri føroyskar byggifyritøkur hava spurt eftir meira kunning um skiljing, og hevur IRF tí ment eina plakat við ymsu burturkastbólkunum í byggivinnuni. Plakatin er í høvuðsheitum samansett av myndum og allur teksturin á plakatini er á føroyskum, enskum, pólskum og rumenskum, soleiðis at øll starvsfólk í byggivinnuni kunnu skilja hana. Ein líknandi plakat er ávegis til havnir og fiski- og alivinnuna í Føroyum - tann plakatin verður væntandi liðug seinni í ár.

IRF er í løtuni við at byggja eina móttøkuhøll til vinnukundar, sum hava smáar nøgdir av burturkastið til endurnýtslu. Høllin fer at geva vinnuni sera góðar umstøður, tá tað verður bæði skjótari og høgligari at sleppa av við burturkastið og at skilja tað sum skal til endurnýtslu.

Tað eru nógvir fyrimunir við øktari skiljing av burturkastið. Umframt umhvørvisliga vinningin og sparingina av náttúrunnar tilfeingi, so blíva mannagongdirnar á arbeiðsplássunum eisini greiðari og tey blíva sum heild ruddiligari. Harafturat er økt skiljing eisini ein fíggjarlig sparing, tí tað er bíligari at lata burturkast til endurnýtslu enn til brenningar og tyrvingar, og avskurður og annað avlop verða eisini í størri mun endurnýtt, tá tað verður lagt á ein meiri skipaðan hátt á byggiplássinum.

IRF, eins og so nógv onnur feløg, setir sjóneykuna á Heimsmálini fyri burðardyggari menning hjá ST. Mál 12.5 sigur at: “Fyri 2030 skal alt burturkast, ið framleitt verður, skerjast í stórum við fyribyrging, minni nýtslu og endurnýtslu”. Fyri at náa hesum máli heitir IRF á føroysku vinnuna um at skilja burturkastið sundur í niðanfyristandandi bólkar:

• Endurnýtslutilfar
• Burturkast at brenna
• Burturkast at tyrva
• Serliga dálkandi burturkast

Umráðandi er at minka um nýtsluna við at endurnýta so nógv sum møguligt og í samstarvi við IRF at seta seg væl inní hvussu burturkastið skal latast inn, hvat fyri bólkar kunna fara saman og ikki – og at koyra tað sum kann brennast fyri seg. Er alt blanda tá tað kemur til IRF so verður tað brent, tí tey hava ikki nokk av starvsfólkum til at skilja tað sum kemur inn.

Heimsmál nr. 7, tað at: “Tryggja, at øll fáa álítandi, burðardygga og tíðarhóskandi orku, sum øll hava ráð til”, er nakað sum IRF væl fær verið við til í størri mun enn nú - tí burturkastið sum verður brent kann gerast til fjarhita. IRF selur fjarhita til Faroe Marine Products (Høvdavirkið) sum m.a. turkar fiskaúrdráttir til afrikanska marknaðin. Men nógv orka er til yvurs, og kundi IRF veitt hita til 1500-2000 húskið við hesi orku.

Framtíðar avbjóðingar hjá IRF, segði Aslaug vera, at við verandi gongd so fer IRF í 2024 at fáa meiri burturkast inn enn tey klára at brenna. Brennistøðin á Hjalla fer at hava sama trupulleika longu um 1 ár. Tosa hevur verið um at byggja eina felags brennistøð, við tveimum ovnlinjum - har bert tann eina ovnlinjan skal gerast fyrst.  Aslaug metti hetta vera eina góða loysn tí tað kostar 350 kr. mió. at byggja eina brennistøð og sostatt 700 mió. kr. at byggja tvær. Um IRF og Tórshavnar kommuna harafturímóti samstarva um at byggja eina størri brennistøð, vildi tað spart verkætlanini fyri 100 mió. kr. í byggikostnaði, serliga á tøkniliga økinum.

Til seinast valdi Aslaug at greiða frá teirra arbeiði við CSR (Corporate social responsibility) – tað at taka sosiala samfelagsliga ábyrgd. Aslaug greiddi frá at hjá IRF hava tey uppliva at tað setur lit á gerandisdagin at hava starvsfólk við serligum tørvi í starvið. Magnus Olsen sum hevur Down Syndrom hevur arbeitt hjá IRF í 17 ár, fulla tíð. “Magnus er simpulthen so fittur, tað gevur nakað heilt serligt til okkara fyritøku. Tað gevur nøkur góð virðir og nakað gott fyri starvsfólkahópin at hava eina øðrvísi samanseting – tað setur lit á gerandisdagin og gevur stórt virði fyri fyritøkuna” segði Aslaug. Hjá IRF hava tey eisini eitt sjálvboðið hjálparfólk hjá IRF mikudagar. Tað er Petur Hammer sum er 14 ár, hevur autismu og býr í Saltangará. Hann er størsti fjepparin hjá IRF, hann hjálpir innsavnarunum at heinta posar hvønn mikudag og er ein sonn umhvørvisfyrimynd sum veit alt um hvussu burturkastið skal skiljast. “Tað at okkara menn eisini taka tað sum fastan part av at arbeiða hjá IRF, tað skal tað vera pláss fyri - tað er eisini ordiliga gott”, segði Aslaug at enda.

Næsta vinnuting verður eftir í november, meiri kunning um tiltakið verður at síggja á facebook- og heimasíðunum hjá Eysturoyar Vinnulívsfelag heilt skjótt.