Eftir aðalfundin vóru tvær framløgur av tveimum gøtumonnum, teir vóru: Eyðun Hansen, stjóri í El-Talvuvirkinum og Atli Gregersen, stjóri hjá Luna. Ein samandráttur av framløgunum sæðst niðanfyri.

Selinda í Heiðunum, leggur ársfrágreiðingina fyri 2019 fram. Mynd: Erla W. Johannesen

El-talvuvirkið í Gøtu – Ein Føroysk fyritøka við nógvum tekniskum loysnum

ETV bleiv stovnað í 1982 og hava tey síðan tá framleitt el-talvur, stýringar og elektromekanist arbeiði til tann føroyska marknaðin - til virkir, skúlar og skip. Tað starvast gott 25 fólk hjá ETV og sambært Eyðuni so er fyritøkan ein klekingarstøð, ein menningarfyritøka sum framleiðir dugnaligar elektrikarar, við eini góðari vitan, út á arbeiðsmarknaðin.

Eyðun segði at í løtuni er nýggja Havrannsóknarskipið, Jákup Sverri, størsta arbeiðsplássið hjá ETV. MEST er heildarveitarin av skipinum og ETV er størsti undirveitarin hjá Mest í hesi verkætlan.

Hjá ETV kunna tey gera stýringar, sum eitt skip hevur brúk fyri, og í løtuni arbeiða 20 starvsfólk dagliga umborð á havrannsóknarskipinum á Skála, har tey gera nógvar tekniskar loysnir umborð. Starvsfólk hjá ETV hava el-projekterað, frammleitt kraft- og stýritalvurnar og installerað. Tey hava staðsett alla navigatións útgerð á brúnni og hava frammleitt stýriskipanir til PMS og alarmskipan, pumpustýringar, ventilatiónskipan, ljósinstallatión, hitastyring og so framvegis.
Eyðun nevndi at tey hava framleitt eini 25 el-talvur til hetta skipið á verkstaðnum í Gøtu, og tey hava brúkt umleið 50 km av kraft-, stýri- og signalkáplum umborð, sum má sigast at vera rímiliga nógv, tá skipið einans er 54 metrar langt. ETV er eisini veitari av navigatións- og samskiftisútgerðini.

Eyðun Hansen, stjóri í ETV. Mynd: Erla W. Johannesen

Nakað av útgerðini, sum er umborð, er keypt uttanlands, t.d. hardware til alarm- og PMS skipanir, men alt hetta skal samspæla við skipaninar hjá ETV. Tí sum Eyðun segði, so hongur alt saman í einum netið umborð á havrannsóknarskipinum og tað ger tað eisini á nútíðar virkjum.

Alt arbeiði sum ETV ger skal uppfylla tey krøv sum klassin og skipaeftirlit ásetur, og ein avbjóðing hjá teimum hevur verið at høvuðstalvan umborð er 690V. ”Vit brúka ikki vanliga 690 Volt í Føroyum og avbjóðingin hevur tí verið at funnið komponentar úti í verðini til talvunar, sum uppfylla krøvini sum klassin setur”, segði Eyðun. Tað eru bert fáar fyritøkur sum framleiða 690V útgerð, men tað verða fleiri og fleiri sum nú brúka 690V anlegg m.a. flest allar vindmyllur, sum verða settar upp í dag eru 690V anlegg. Fyrimunurin við at brúka 690V anlegg er, at tað er minni streymur í skal ígjøgnum káplarnar, og tí verða tað minni kaðalstøddir sum skulu nýtast til installatiónina, tað er so eisini minni av kopar.

Nærum alt umborð á havrannsóknarskipinum er el-drivið, so sum el-spøl, framdriftsmotorurin, fabrikk, asimuttur, allar pumpur og onnur útgerð. Hetta er fyri at skipið skal larma sum minst og tað er eisini lætt at regulera eldrivin tól. Tað eru 2 dieselgenerator anlegg ið frammleiða streym til elskipanina umborð og so er ein neyðgenerator eisini installeraður. ETV hevur síðan tey byrjaðu sítt virksemi verið veitari til MEST í slíkum uppgávum, men hettar er klárt tann størsta higartil.

Eyðun segði at  ETV hevur verið við til at gjørt nógv stór arbeiði tey seinastu árini. Hann nevndi at tey t.d. gjørdu alt el-arbeiðið á fyrra virkinum hjá Varðanum Pelagic á Tvøroyri, og umborð á Enniberg, sum er rættiliga nógv automatiseraður, hevur ETV skift alla tað elektrisku skipanina út og automatiserað fabrikkina. Bæði umborð á Enniberg og Róki hava tey gjørt eina skipan, sum ger at skipini spara 15-20% av olju um døgnið - skipanin umborð á Róki var spard inn aftur eftir eitt hálvt ár, kom fram á aðalfundinum.

Størsta talvuanleggið, sum ETV hevur frammleitt, er til smoltstøðina hjá Bakkafrost á Strond, har hava tey framleitt kraftalvurnar og allan automatikkin, sum stýrir kraftini ið kemur inn á virkið – tað blivu framleiddar 25 metrar av talvum og 4 tons av kopari bleiv installerað í talvurnar.

Hjá ETV kunnu tey frammleiða skipanir til landstreym, um tað er 690, 400 ella 230V, so duga tey at gera skipanir, ið geva skipunum tann streymin sum tey hava brúk fyri.

Tað er dýrt at gera eitt anlegg til landsamband til skip, segði Eyðun. Tað við at stýra frekvensinum og spenninginum umborð er ikki tað kostnaðarmiklasta, men kápulin sum gongur frá keiðini og niður í maskinrúmið má útbyggjast á flestu teim stóru skipunum, soleiðis at tey kunnu taka ímóti 1.000 ella 1.500 Amperum, sum er neyðugt fyri at tey hava orku til at hava anleggini umborð koyrandi. Tað kostar einar 400- til 500.000 kr. fyri installatión, kápul og umbygging í høvuðskápulin umborð. Íløgan, ið síðani skal gerast á landi er nógv tann dýrasta, Eyðun metti at hon kostar millum 2-4 mió. kr. Tað er SEV sum skal koma umborð við megini, og tað eru havnirnar í Føroyum ikki útgjørdar til. Har skal installerast streymur frá SEV, ein gridconvertari, transformator og landsambandskaðal sum skal koma umborð, kaðalin skal kunna kveylast eftir keiini og koyrast umborð. Hetta er tað sum ger tað dýrt.

Eyðun kom til seinast inn á at framleiðsluvirkir í Føroyum ikki marknaðarføra seg nóg væl í Føroyum. Tað eru óivað nógvir stovnar og fyritøkur í Føroyum, sum í veruleikanum ikki vita hvat ið tey duga hjá ETV í Gøtu. Føroyingar bíta á ella lurta ofta betur eftir útlendingum, sjálvt um serfrøðin er í Føroyum. Tað merkja tey hjá ETV at projekterings fyritøkur í Føroyum hoppa nógv heldur í ein flúgvara at fáa sær serkøna vitan, enn at vitja virkir í Føroyum sum kunnu veita somu tænastu.

Eyðun segði at enda at tey tó ikki skulu gremja seg á ETV, tí tey hava nokk at gera, men at hann vónar at tey fara at sleppa upp í part, tá fleiri størri skip fara at blíva bygd í Føroyum. Tí sum hann segði: ”vit duga tað væl, tað er ongin trupulleiki – vit kundu gott bygt teir línubátarnar og trolaranar í Havn ella á Skála, tekniskt eru vit í fremstu røð, har er einki í vegin. Tímalønin hjá okkum er nokkso høg, og tað kann ganga útyvir kappingarføri, men tað er nógv sum vit duga ... tað er tungt at koma inn, men við eini góðari planlegging náa vit langt.”

Alivirksemið hjá Luna og burðardygg aling framyvir

Atli valdi at tosa um alivirkesemið hjá Luna og um týdningin av at ala burðardygt. Atli byrjaði við at siga, at aling er serlig á tann hátt at man hevur møguleika at forvinna nógvar pengar, men at tað alla tíðina er grundað á at burðardygdin er í lagi - og um vit ikki ansa serliga væl eftir, so kann góða støðan sum alivinnan er í nú, skjótt broytast til at verða minnið góð.

Eyðun Hansen frá El-talvuvirkinum, nevndi í sínari framløgu at føroyingar ofta keypa útlendskt, hetta helt Atli vera tí at vinnuliga sjálvsálitið í Føroyum, ikki hevur verið serliga stórt. Men tað er broytt nógv tey seinnu árini soleiðis at føroyingar hava fingið nógv størri vinnuligt sjálvsálit - ikki minst innan alivinnuna, tí alivinnan í Føroyum klárar seg sera væl í heimshøpi og tað koma alarar úr allari verðini, at hyggja eftir hvussu vit ala her í Føroyum.

Luna er ein familjufyritøka sum bleiv stovnað í 1929, tá abbi Atla saman við øðrum stovnaði Fiskavirkið fyri at skapa arbeiðspláss og trivnað. Í 1982 byrjaði alingin hjá felagnum, og í dag arbeiða 150 starvsfólk innan alingina í Vágum, í Vestmanna og á Velbastað. Luna er ein búskaparliga sterk fyritøka, sum tjenar pengar, men sum eisini tekur samfelagsliga ábyrgd.

Atli Gregersen, greiðir frá um Luna. Mynd: Erla W. Johannesen

Hjá Luna hava tey eina greiða filosofi við fleiri virðum og málum.

Virðini eru m.a. at ala burðardygt, í javnvág við náttúruna, soleiðis at tað sum verður gjørt í dag skal kunna endurtakast í morgin, næsta ár og nógv ár fram, uttan at gera seg inn á náttúruna. At vera álítandi og opin, at standa inn fyri tí ið sagt verður og um trupulleikar stinga seg upp, at taka teir upp á røttum stað. At vera innovativ, og harvið at finna fram til nýggjar loysnir, bæði biologiskar og tekniskar. Og at vísa fíggjarligt varsemi.

Málini eru m.a. at gera sítt til at aliøkið Føroyar verður gagnnýtt til fulnar, at menna alivinnuna soleiðis at hon er til alrabesta og eitt bein hjá Føroyum at standa á. At hava nøgd starvsfólk. Og at framleiða heimsins besta laks. Atli greiddi frá at abbi hansara, gamli Sámal Petur í Fuglafirði, fekk í 1898 gullmedalju á eini altjóða fiskaframsýning í Bergen fyri ”Udmerket velbehandlet klippfisk”, og hann ivaðist ikki í at tey á Luna kunna gera nakað tað sama í dag, við at framleiða heimsins besta laks.

Villur laksur hevur sítt natúrliga uppvakstrarøkið við Føroyar, og tað er frá honum at vit hava tikið genir frá, tí hava vit ein sera stóran náttúrugivnan fyrimun at ala laks her. Laksurin er tilpassaður at blíva aldur við Føroyar, her sjóvarhitin varierar sera lítið og liggur um 6 gradir um veturin og 10 gradir um summarið - temperaturur, sum passar sera væl til laksin. Á norskum alifirðum kann hitin harafturímóti variera frá áleið 2 gradum um veturin til 20 gradir um summarið. Baksíðan við góða temperaturinum í Føroyum er at laksalúsin eisini trívist væl her alt árið, júst sum laksurin – ímeðan laksalúsin hevur tað strævið í Norra.

Um alingin í Føroyum skal vaksa í framtíðini so má hon vera burðardygg segði Atli, um hon ikki er burðardygg so kunnu vit fáa status quo ella eina minking, tað hava vit sæð fyrr. Áðrenn strangu rakstrarkunngerðina sum kom í 2003, vóru tað fleiri alibrúk og fleiri generatiónir av laksi á hvørjum firði – hetta hevði við sær bæði nógva lús og fleiri sjúkur. Í Rakstrarkunngerðini frá 2003, eisini nevnd 2003 reformurin, bleiv avgjørt at tað skuldi bert vera ein alari og ein árgangur av laksi á hvørjum firði, og hvørt økið skuldi hava økishvíld ímillum árgangirnar. Tað hevði við sær at byrja bleiv uttan sjúkur aftaná hvønn árgang, og at tað bar til at halda sjúkunum burtur, tí tær ferðast ikki serliga langt og doyggja vanliga á veg millum tvey alibrúk. Verri er at sleppa av við laksalúsina, tí hon kann liva í 25 dagar í sjónum og smittar tí illa ímillum alibrúkini.

Laksalúsin er størsta orsøkin til fellið av laksi. Áðrenn 2003 reformin, hevði fellið í Føroyum ligið millum 15% og heilt uppum 25%. Árini eftir reformin lá fellið frá 7% og niðureftir heilt fram til 2011. Hesi somu árini lá fellið í Norra, Kili og Skotlandi á 20%. Fellið í Føroyum er tíanverri farið uppaftur síðani tá og nærkast aftur 20%, ”stóri vøksturin er orsakað av laksalúsini og teimum átøkum, sum verða gjørd fyri at basa laksalúsini, sjálvt um hon ikki er frágreiðingin uppá allan fellisvøksturin”, segði Atli. Hóast hetta, so er gongdin í løtuni sera góð og fellið er við at fara niður aftur.

Lús er ein felags trupulleiki, og er tað tí sera umráðandi at fáa strangar almennar reglar og eitt lægri lúsamark fyri at alivinnan skal hava tað gott. Royndir úr Norra vísa at við einum lægri lúsamarkið verða færri trupulleikar. Markið í lúsakunngerðini er í dag 1,5 lús pr. laks, tvs. 15 lýs á 10 laksum. Í juni í ár fer talið niður á 1,0 lús pr. laks og so niður á 0,5 lús pr. laks í 2021. Tróndur Kragesteen, sum hevur tikið eina Phd innan økið, er komin fram til at lúsamarkið helst skal koma heilt niður á 0,1 lús pr. laks, tvs. at 10 laksar hava 1 lús. Tí tá er ringt hjá laksalúsini at nørast. ”Vit hava klára at flutt lúsatalið í Føroyum langt niður, og vit eiga at klára at fáa tað enn longur niður ”, segði Atli.

Luna hevur eina strategi fyri hvat skal gerast fyri at fáa laksalúsina niður, og sum Atli segði, so kundi ein heilur fyrilestur bara verið um tað. Men nøkur av átøkunum, sum hann nevndi vóru at: stytta tíðina hjá laksinum á sjónum og at framleiða stór smolt sum vaksa skjótt. Vanliga tekur tað áleið 30 mánaðir frá eitt egg er klakt til laksurin er tøkuklárur, og fyrr var laksurin 10 mánaðir á landi og 20 mánaðir á sjónum. Í dag er hetta broytt soleiðis at laksurin er 20 mánaðir á landi og 10 mánaðir á sjónum, fyri at vera styttri har sum lúsin er. ”Er fiskurin stutt á sjónum, so fær lúsin ikki tíð at koma fyri seg, fyrr enn vit eru byrja at slakta fiskin”, segði Atli.

Rognkelsi hava síðan tey komu í 2014 verið ein stór hjálp fyri at fáa laksalúsina niður, men ein trupulleiki við teimum er at deyðiligheitin hjá teimum er høg. Aðrir hættir sum til ber at royna fyri at minka um lúsina eru m.a. at hava fleiri fiskar í ringunum, tó uttan at tað skal ganga útyvir trivnaðin annars, at skola fiskin við feskum vatni, at hitaviðgerða hann, ella møguliga at flyta alingina longur út á hav.

Luna hevur tikið ein nýggjan fóðurteljara í brúk, nýggj føroysk tøkni frá Faroe SeaV, sum ansar eftir at fiskurin ikki fær ov nógv ella ov lítið fóður. Hesin fóðurteljarin hevur víst seg at rigga sera væl og hevur hann gjørt at fiskurin veksur skjótari, samstundis sum fóðurfaktorurin er farin niður.

Tøkan av laksi í Føroyum hevur nógv tey síðstu árini ligið yvir 50.000 tons, og tað besta árið var í fjør tá 75.000 tons blivu tikin (av hesum átti Luna áleið 14.000 tons). Atli segði, at um tað blívur við at ganga sum tað ger í løtuni, so verður tøkan áleið tann sama í ár sum í fjør. Í ár 2000 gekk galið hjá føroysku alivinnuni, tá ILA sjúkan gjørdi um seg og laksamarknaðurin samstundis kollapsaði. Atli væntaði ikki at tað fer at ganga so galið aftur, serliga tí at í dag leitar man eftir sjúkum og man skúgvar tær ikki undir gólvteppið eins og man gjørdi tá. So nú hevur man kunnleika um trupulleikarnar áðrenn teir kunna vaksa seg stórar.

Eftirspurningurin eftir mati úr sjónum er høgur, eisini tí at tað er nógv betur fyri Co2 útlátið at eta fisk enn kjøt - vit kunnu eta 10 ferð so nógvan laks sum neytakjøt fyri somu dálking. Atli segði at enda, at føroyski laksurin er sera væl dámdur uttanlands – allur føroyskur laksur – so hann er lættur at selja!

Hvussu fer at ganga við Korona kreppuni er ikki til at siga, Atli metti á aðalfundinum at laksaprísurin væntandi verður eitt sindur lágur í vár, men tað fer neyvan at oyðileggja eftirspurningin eftir laksi – tí fólk fara einaferð út at eta aftur. Nú vit hava miðan apríl spurdu vit Atla sama spurning, og hann segði at útlitini í løtuni eru verri enn tey vóru fyrst í mars, men tað kann skjótt broytast aftur, t.d. er útflutningurin til Kina longu á sama støði sum áðrenn Korona, so tað gongur skjótt hvønn vegin. Prísurin á laksi er nógv lækkaður, men enn ber til at sleppa av við allan laksin. Støðan er verri nú enn hon var handan dagin í mars, men kanska fer tíðin at vísa at hasin dagurin vísti tað rættara úrslitið – tað er ikki til at vita!